Trong việc thờ cúng tại các làng quê ở miền Bắc và miền Trung nước ta, có
một hiện tượng phổ biến là bên cạnh đ́nh, chùa, bao giờ cũng có một nơi thờ
Thánh Mẫu, gọi là Điện Mẫu.
Điện Mẫu thường nằm ở mé cạnh chùa, nhà gạch xây thẳng ba gian, nhỏ hơn
chùa. Đôi khi cũng xây chùa theo kiểu chữ đinh.
Tại gian chính giữa, là nơi đặt tượng Mẫu.
Trường hợp đặt một tượng Mẫu th́ đó là Thánh Mẫu, được hiểu là Mẫu của tất
cả.
Trường hợp đặt ba tượng Mẫu th́ đó là Mẫu Thượng Ngàn(ở bên phải), Mẫu Liễu
(ở chính giữa) và mẫu Thoải (ở bên trái).
Ba pho tượng này đều tạc h́nh một phụ nữ, đẹp, phúc hậu, ngồi ở tư thế
thiền, chân xếp bằng và hai tay chắp. Sự khác nhau chỉ là ở những bộ trang phục.
Ở đây chỉ xin nói đến truyền thuyết của một mẫu. Đó là Mẫu Thượng Ngàn. Mẫu
Thượng Ngàn được mang trang phục màu xanh. Cũng có người gọi Mẫu là Bà Chúa Thượng
Ngàn.
Mẫu là con gái của Sơn Tinh (tức Tản Viên Sơn Thánh) và công chúa Mỵ Nương (trong
truyền thuyết Sơn Tinh, Thủy Tinh cùng cầu hôn Mỵ Nương, con gái vua Hùng).
Khi c̣n trẻ, Mẫu là một cô gái đức hạnh, lại tài sắc vẹn toàn, được cha mẹ
đặt tên là La B́nh.
La B́nh thường được cha cho đi cùng, đến khắp mọi nơi, từ miền núi non hang
động đến miền trung du đồi băi trập trùng. Trong địa hạt mà Tản Viên Sơn Thánh
cai quản, Ngài đă dạy dân không thiếu điều ǵ, từ săn bắn thú dữ đến chăn nuôi
gia súc, từ trồng cây ăn quả, trồng lúa nương đến việc đắp ruộng bậc thang,
trồng lúa nước ...Rồi dựng nhà dựng cửa, hái cây thuốc chữa bệnh ...
Ngài cũng thường dùng các vị Sơn thần, Tù trưởng luận đàm thế sự và bàn soạn
công việc ...
Do luôn luôn được theo cha như thế nên La B́nh cũng học hỏi được rất nhiều
điều. Vốn thông minh sáng dạ, lại chăm chỉ thực hành nên việc ǵ La B́nh cũng
biết, cũng giỏi. Những khi Sơn Thánh bận việc hay không thể đi khắp những nơi mà
dân chúng cần đến th́ La B́nh thường được cha ủy nhiệm đi thay. Những lần như
thế, La B́nh luôn tỏ ra là một người đầy bản lĩnh, biết tự chủ trong giao tiếp,
lại cũng biết thành thạo trong mọi công việc.
Các Sơn thần, Tù trưởng đặc biệt quư trọng nàng, coi nàng là người đại diện
xứng đáng của Sơn Thánh chủ tướng. C̣n bản thân nàng, chẳng những ḥa hợp, ân
cần với mọ người, mà c̣n rất thân thuộc, quyến luyến với phong cảnh, từ cây cỏ
hoa lá đến hươu nai chim chóc ...
Khi Tản Viên và Mỵ Nương, theo lệnh của Ngọc Hoàng Thượng đế, về trời, trở
thành hai vị thánh bất tử, th́ Ngài cũng phong La B́nh là Công chúa Thượng Ngàn,
thay cha đảm nhận công việc dưới trần, nghĩa là trông coi tất cả 81 cửa rừng và
các miền núi non hang động, các miền trung du đồi băi trập trùng của nước Nam ta
...
Trở thành chúa tể của miền núi non và trung du, Thượng Ngàn công chúa vẫn
luôn luôn chăm chỉ, hàng ngày hết sức làm tṛn các trọng trách của ḿnh. Ngài
bảo ban các loài cầm thú phải biết sống ḥa hợp với nhau. Dạy chúng đừng ăn
những loài quả độc, nấm độc, biết tránh khỏi những cây cối đổ, những cơn lũ quét
...
Ngài dạy bảo con người cũng thật chu đáo, tỉ mỉ. Những ǵ cha Ngài đă dạy,
Ngài đều đem ra áp dụng. Khi tiếp xúc với các Tù trưởng, Ngài cũng học thêm ở họ
được nhiều điều. Thế là Ngài lại đem những điều hiểu biết mới đi truyền bá ra
măi.
Ngài cải tiến và hoàn thiện thêm những ǵ mà trước kia, ở cha Ngài chỉ mới
bắt đầu. Làm nhà không những đă chắc chắn, lại c̣n phải biết trạm trổ cho thật
đẹp đẽ. Ở mũi các thuyền độc mộc cũng thế, có khắc cả h́nh hai đầu rồng chạm hẳn
vào nhau. Cách nấu nướng thức ăn,chẳng những chỉ có kho, luộc mà c̣n chế thêm ra
được nhiều món mới.
Rồi công việc đồng áng, Ngài dạy mọi người cách lấy ống bương để dẫn nước
từ khe núi xuống. Lại đi phân phát hạt giống, cho nên nơi nào cũng có cơm dẻo
nếp thơm.
Trong các con vật nuôi trong nhà, Ngài đem về thêm nhiều giống gia súc mới.
Lại trồng thêm nhiều giống cây ăn quả. Rồi trồng cả những hoa thơm cỏ lạ lấy từ
trên rừng núi về ...
Công lao của Ngài đối với dân chúng thực không kể sao cho hết. Ngọc Hoàng
Thượng đế c̣n ban tặng cho Ngài thêm nhiều phép thuật thần thông, đi mây về gió,
và trở thành vị Thánh bất tử để luôn luôn gần gũi, gắn bó với cơi trần, vĩnh
viễn ở miền trung du và núi non hùng vĩ.
Khi dân chúng sinh sôi nảy nở ra thêm, từ miền núi non và trung du tràn
xuống các miền đồng bằng và ven biển, đă mang theo những cách thức làm ăn và
phong tục tập quán từ hồi c̣n ở trong rừng, dưới sự bảo ban d́u dắt của Công
chúa Thượng Ngàn.
Cùng với nhiều vị thần thánh khác, Công chúa Thượng Ngàn vẫn ngày đêm lặng
lẽ âm phù cho sự b́nh yên của mọi người dân nước Việt. Và thật là tự nhiên, khi
mọi người đều gọi Ngài là Mẫu, một cách vừa tŕu mến gần gũi mà cũng vừa tôn
kính.
Lịch sử nước Việt từ các thời về trước, đă từng ghi lại các chiến công âm
phù lừng lẫy của Ngài.
Tướng sĩ của nhà Lư đánh quân Tống, tướng sĩ nhà Trần đánh quân Nguyên, đều
có Ngài âm phù. Các triều đại này, sau khi thắng lợi đều có lễ tạ ơn và có sắc
thượng phong cho Ngài.
Lại đến đầu hồi của cuộc khởi nghĩa Lam Sơn, lúc ấy lực lượng nghĩa quân
c̣n yếu, đang đồn trú ở Phản Ấm th́ giặc Minh kéo đến bao vây. Nghĩa quân người
ít chống cự không nổi, phải tan tác mỗi người mỗi nơi. Trong đêm tối, Công chúa
Thượng Ngàn đă hóa phép thành bó đuốc lớn, soi đường cho quân sĩ, tập hợp và dẫn
dắt họ đi vào đất Mường Yên, về cơ sở núi Chí Linh. Ánh đuốc thiêng của Ngài,
chỉ quân sĩ của ta biết được, c̣n quân giặc th́ không thể nào nh́n thấy.
Ở Chí Linh, nghĩa quân vừa sản xuất, vừa tập luyện và tập hợp, phát triển
thêm lực lượng. Thật gian khổ, lắm phen không c̣n lương thực, phải lấy củ nâu củ
mài thay cơm, nhưng nhờ sự che chở của Công chúa Thượng Ngàn, quân ta vẫn ngày
một thêm lớn mạnh. Quân Minh nhiều lần đến bao vây cũng đành phải chịu rút về.
Từ Chí Linh, quân ta tiến vào giải phóng Nghệ An, Thuận Hóa. Sau đó,với những
trận thắng oanh liệt, ở Tốt Động, ở Chi Lăng, và cuối cùng, bao vây bức hàng
quân giặc ở Đông Quan,đă giải phóng hoàn toàn đất nước.
Sau chiến thắng vẻ vang, Nguyễn Trăi thay lời Lê Lợi, viết bản B́nh Ngô đại
cáo, tổng kết lại cuộc chiến tranh. Trong bản B́nh Ngô có câu: "Khi Linh Sơn lương
hết mấy tuần", là nhắc lại thời nghĩa quân ở núi Chí Linh, tuy gian lao vất vả
nhưng vẫn bảo toàn được lực lượng, v́ đă được sự âm phù, che chở của Công chúa
Thượng Ngàn.
Công chúa Thượng Ngàn, cũng như bao nhiêu vị thần thánh được mọi người tôn
thờ, chính là hồn thiêng của sông núi, bao nhiêu đời nay dẫn dắt con cháu vững
bước đi lên.
Ngài có mặt ở khắp nơi, theo bước chân của dân chúng, khi từ miền rừng núi
rồi xuống miền đồng bằng.V́ vậy, ở nơi nào dân chúng cũng lập điện thờ, thờ
phụng Ngài.
Tuy nhiên, đại bản doanh của Ngài vẫn là vùng núi non và các cửa rừng.
Những người đi rừng, muốn b́nh yên, mọi sự tai qua nạn khỏi, thường cầu xin sự
che chở, phù trợ của Ngài. Ai muốn săn bắt hay khai thác thứ ǵ trong rừng, cũng
đặt lễ, thắp hương, cầu xin để được Ngài chấp thuận. |