"Các nghệ
sĩ Việt Nam có những người thầy rất vĩ đại", đó là cảm tưởng của hầu hết
khách nước ngoài tới thăm chùa Tây Phương (huyện Thạch Thất - Hà Sơn B́nh)
đă nói rất chân t́nh và hết sức khâm phục khi đứng trước những pho tượng
Phật "sống".
Tượng tṛn cổ, mà đa số là mượn đề tài của tôn giáo, là một thể loại nghệ
thuật giữ vị trí khá quan trọng trong vốn nghệ thuật tạo h́nh rất phong
phú của ông cha chúng ta. Muốn được tự đánh giá nhận thức về nghệ thuật
của ḿnh ra sao, so với những lời ca ngợi đầy thán phục ở nhiều nước trên
thế giới, ta có thể t́m gặp những lời ca ngợi đầy thán phục ở nhiều nước
thế giới, ta có thể t́m gặp những pho tượng đó một cách dễ dàng ngay tại
Bảo tàng Mỹ thuật, ở kế bên Quốc Tử Giám, Hà Nội. Tất nhiên ở đây chưa sưu
tầm được đầy đủ và không thể trưng bày được hết những pho tượng cổ xuất
sắc khác hiện có trên đất nước ta. ở đây có những tác phẩm tiêu biểu từ
thời Lư, thế kỷ thứ 11 đến thời Tây Sơn cuối thế kỷ 18... Pho tượng bằng
đá trắng cao 2,77 mét, "nguyên quán" vốn ở chùa Phật Tích, huyện Tiên Sơn,
Hà Bắc, đó là tượng A-di-đà được tạc vào năm 1057. Dáng tượng thon thả,
thanh nhă, có khuynh hướng vút về chiều cao, trông trang nghiêm mà thật là
dịu dàng. Cách diễn tả được kết hợp tài t́nh giữa h́nh khối căng tṛn và
đường nét mềm mại, đă tạo nên những nếp áo mượt mà gợi cho ta thấy như
những lớp lụa mỏng bó sát lấy thân người.
Phần thành công nhất của pho tượng là ở khuôn mặt, vẻ mặt đă thoát ra khỏi
mẫu mực công thức của tượng tôn giáo để đạt tới sự gần gũi với người trần
tục theo quan niệm thẩm mỹ xưa của các cụ : "cổ cao ba ngấn", "mắt lá
dăm", "lông mày lá liễu", rất phù hợp với chiếc sống mũi thắng và cao, với
nụ cười duyên dáng. Đây là pho tượng Phật duy nhất c̣n lại mẫu mực điển
h́nh về phong cách tượng thời Lư.
ở thế kỷ 16, có tượng Quan Âm ở chùa Hạ, Vĩnh Phú, cao hơn 3 mét, bằng gỗ
mít, sơn son thiết vàng. Đây là một tượng đẹp, thể hiện bằng những đường
nét h́nh khối đầy đặn và khỏe. Sang thế kỷ 17 ta có rất nhiều tượng giá
trị được tạc trau chuốt, công phu và mang tính chất tả thực, nhiều tượng
chân dung được làm đồng thời với tượng Phật. Pho tượng gỗ Quan Âm thiên
thủ, thiên nhỡn, tại chùa Bút Tháp, huyện Thuận Thành, Hà Bắc làm năm
1656, do nghệ sĩ họ Trương tạc (đây là pho tượng duy nhất c̣n lại có ghi
tên người sáng tác, mà cũng chỉ ghi có họ), là tiêu biểu và có thể coi đây
là một trong số những tác phẩm kiệt xuất về tượng tṛn cổ của Việt Nam Tượng
cao chừng 3.50 mét tạc đức Phật bà, có ngh́n tay ngh́n mắt. Đúng ra tượng
gồm 42 cách tay lớn gắn vào thân và 952 cánh tay nhỏ xếp thành nhiều lớp
tạo nên một ṿng hào quang phía sau lưng trong ḷng mỗi bàn tay nhỏ lại có
một con mắt. Càng ngắm ta càng có cảm giác về một người phụ nữ thân quen
từ lâu : khuôn mặt trái xoan đoan trang phúc hậu, những cánh tay lớn để
trần, bàn tay bùp măng nuột nà, mỗi bàn tay là một động tác vũ đạo tác vũ
đạo khác nhau. Toàn bộ pho tượng là một h́nh thể hoàn thiện, đẹp từ h́nh
dáng bố cục cho đến đường nét hoa văn trang trí, tạo thành một sự cân đối
hài ḥa tuyệt diệu.
Thời Tây Sơn cuối thế kỷ 18, nghề tạc tượng Việt Nam đă đạt tới đỉnh cao
của nghệ thuật điêu khắc. Tiêu biểu tượng của thời kỳ này là những pho Kim
Cương, Phật Tuyết Sơn và những bức tượng gỗ đặc sắc của mười tám vị tổ đứng
đầu của phái Thiền tông trong Phật giáo Đại thừa ở chùa Tây Phương, mang
tính chất hiện thực cao. Để mô tả cá tính và lai lịch của vị tổ La hầu la
đa (vị tổ thứ 16) là thuộc lớp người quyền quư, lời ăn tiếng nói thường
ngoa ngoắt, cay nghiệt, tác giả chỉ cần thể hiện ở dáng ngồi với đôi bàn
tay gầy guộc, các móng tay để dài, đôi mắt nhỏ, chiếc mũi hếch, cặp môi
mỏng và cong. Nhà thơ Huy Cận đứng trước những pho tượng này đă giật ḿnh
không hiểu là tượng hay người, cảm xúc nảy ra những vần thơ:
Mỗi người một vẻ mặt con người
Cuồn cuộn đau thương chảy dưới trời
Cuộc họp lạ lùng trăm vật vă
Tượng không khóc, cũng đổ mồ hôi.
Nào đâu bác thợ cả xưa đâu ?
Sống lại cho tôi hỏi một câu.
Bác tạc bấy nhiêu h́nh khổ hạnh.
Thật chăng chuyện Phật kể cho nhau ?
Trong các triển lăm mỹ thuật của ta ở nước ngoài, các bạn ta cũng hết lời
ca ngợi : "Những tượng cổ Việt Nam đă làm choáng mắt mọi người đến xem.
Những nghệ sĩ vô danh của thế kỷ 18 đă làm sống lại chất gỗ vô tri, đă tạo
cho những bộ mặt vẻ sinh động, sẽ c̣n măi măi tồn tại qua nhiều thế kỷ..." |